In veel landen groeit het besef dat er mensen zijn die zich ongemakkelijk voelen bij het gangbare onderscheid tussen man en vrouw. Er wordt aan veel kanten geknabbeld aan het traditionele idee dat onzichtbare eigenschappen zoals seksuele identiteit naadloos samenvallen met biologische categorieën als “mannelijk” en “vrouwelijk”.
Zo vraagt de gemeenschap van transgender personen die zichzelf niet zien als óf een “hij” óf een “zij” steeds nadrukkelijker om begrip voor de bijzondere positie die zij innemen. De roep om hun leefomgeving zo genderneutraal mogelijk te maken klinkt steeds luider – ook op het gebied van taalgebruik. Deze maand deed het Transgender Netwerk Nederland een voorzet voor een verrijking van ons arsenaal aan voornaamwoorden.
Een kwestie van gender
Om te beginnen een beetje achtergrond. Er is al enkele decennia een beweging in de taal gaande waarbij woorden als sekse en geslacht steeds minder gebruikt worden om iemands, eh… gender aan te duiden. Ook in het Engels is het woord gender bezig aan een betekenisverandering. Het traditionele gebruik als specifieke aanduiding voor “mannelijk of vrouwelijk” maakt plaats voor een toepassing als overkoepelende naam voor een continuüm van seksuele identiteit, waarbij masculiene en feminiene eigenschappen steeds vloeiender in elkaar overlopen. In die zin staat het Nederlandse gender dichter bij het Engelse gender identity.
Het talige speelveld verandert nog steeds – zoals bij veel politiek geladen domeinen – maar er zijn inmiddels een paar min of meer herkenbare termen waarmee je iemands gender kunt omschrijven:
- Cisgender. Bij een cisgender persoon overlapt de seksuele identiteit met het lichamelijke geslacht. Oftewel: je hebt een mannenlijf en je voelt je man, of je hebt een vrouwenlijf en je voelt je vrouw. De meeste mensen vallen in deze categorie. Maar: vrijwel alle cisgenders zullen zichzelf niet zo noemen; zij vinden dat ze “gewoon” man of vrouw zijn.
- Transgender. Een transgender persoon is iemand waarbij de seksuele identiteit en het lichamelijk geslacht juist niet samenvallen. Oftewel: je hebt een mannenlijf en je voelt je vrouw, of je hebt een vrouwenlijf en je voelt je man, of je voelt je niet duidelijk óf man óf vrouw.
- Binair. Een binaire genderidentiteit gaat uit van het onderscheid tussen man en vrouw. Alles cisgender mensen vallen hieronder, en ook transgenders die zich volop man of vrouw voelen.
- Non-binair. Een non-binaire genderidentiteit past niet in de nette vakjes “man” en “vrouw”. Het kan dan gaan om mensen die zich zowel mannelijk als vrouwelijk voelen, of om mensen die zich bij geen van beide thuisvoelen. Het meest gangbare woord hiervoor in het Engels is non-binary of genderqueer.
Voor de zuivelkenners onder ons: cisgender is chocoladevla of vanillevla, binair transgender is chocoladevla in een vanillevlapak of andersom, en non-binair transgender is dubbelvla in een pak voor vanille- of chocoladevla.
Let op!
Deze opsomming is verre van volledig. En afhankelijk van welke bronnen je raadpleegt, zul je ook andere nuances en afbakeningen tegenkomen tussen de verschillende termen. Het geeft eens te meer aan dat in dit talige domein alles nog heel fluïde is. De algemene trend is dat er steeds meer vertakkingen en specificaties komen.
Voornaamwoorden gezocht
Als je niet weet of je het over een vrouw of man hebt, is het in het Engels helemaal niet vreemd om in plaats van he or she het woord they te gebruiken, in plaats van him or her te kiezen voor them, en in plaats van his or her voor their. Kijk maar:
Whoever wins The Voice this year, they are sure to get a record contract.
When I find out who broke my laptop, I’m going to make them pay.
One of the children left their sandwich in the classroom.
En zo komen we bij de aankondiging van het Transgender Netwerk Nederland (TNN).
Deze stichting behartigt de belangen van transgenders en had van de eigen achterban gehoord dat het voor non-binaire transgender personen soms frustrerend is als er naar ze verwezen wordt met hij of zij en vergelijkbare woorden. Immers, “non-binair” betekent dat geen van beide (tegengestelde) benamingen de lading echt dekt.
Daarom had het netwerk een inventarisatie gemaakt om te komen tot een voorstel voor een alternatief, een aanvulling op het taalrepertoire à la het Engelse they/them/their. Na een eerste proefstemming kwamen ze tot een shortlist waarop gestemd kon worden, en de “winnaars” zijn nu bekend.
Hun hen hun
Als genderneutrale aanvulling op hij en zij stelt TNN voor: “hen” (of evt. “hun”). Als aanvulling op hem en haar kiezen ze voor: “hen”. En als alternatief voor zijn en haar stellen ze “hun” voor.
Denk even met me mee voor een klein experiment. Neem de volgende drie zinnen, waarin je niet weet of het onderwerp een man of vrouw is:
Robin zei dat hij/zij wat later komt.
Teddy vroeg of je hem/haar kunt ophalen.
Anne is zijn/haar sleutels kwijtgeraakt.
Bij deze zinnen heb je het voornaamwoord nodig om te weten of Robin, Teddy en Anne een man of een vrouw zijn. Maar wat als ze non-binaire transgender personen waren? Dan zouden deze drie zinnen volgens TNN dus moeten luiden:
Robin zei dat hen wat later komt.
Teddy vroeg of je hen kunt ophalen.
Anne is hun sleutels kwijtgeraakt.
Je ziet meteen waar de schoen wringt. De tweede en derde zin betekenen nu ineens iets heel anders! Teddy vraagt je om andere mensen op te halen en Anne is de sleutels van andere mensen kwijtgeraakt.
Opgepimpt
Je kunt wel met elkaar afspreken dat deze opgepimpte hun-hen-hun voortaal ook verwijzen naar een non-binaire transgender persoon in het enkelvoud – maar daarmee vergroot je alleen maar de taalverwarring, in plaats van duidelijkheid te scheppen. En daar komt nog bij dat het voor veel mensen sowieso al onduidelijk is wanneer ze nou hen of hun moeten gebruiken, ook zonder dat deze nieuwe betekenis in de mix gegooid wordt.
Het zou me dan ook niet verbazen als dit voorstel, hoe sympathiek ook, een doodgeboren kindje is. Toch staat het TNN niet alleen met dit initiatief en spelen gevoeligheden rondom de rol van geslacht in de taal al veel langer – ook in andere talen. Daarover volgende week meer!
waarom blazen we het woord gij niet nieuw leven in. Dit is van oudsher gender neutraal Het zal wennen worden om dit in de eerste persoon enkelvoud te gebruiken.
Leuke suggestie, Rusty! Veel oude woorden die in onbruik raken mogen best een tweede leven krijgen.
Het probleem is alleen dat gij een tweede persoon is, net als jij, je en u. Al deze woorden zijn inderdaad genderneutraal, in alle talen, voor zover ik weet. De suggestie is juist dat we een genderneutraal alternatief zoeken voor de derde persoon: hij en zij, en voor verwante termen als hem en haar, zijn en haar.
In het Engels zijn they/them/their aan een stevige opmars bezig in deze nieuwe rol. Zozeer zelfs dat het toonaangevende woordenboek Merriam-Webster het woord they heeft uitgeroepen tot Word of the Year voor 2019!
xy of yx dekt de lading heel toepasselijk lijkt me. Hij, zij en xy/yx (kies maar).
Daarnaast zijn, haar en hyn misschien?… zyx klinkt niet zo smakelijk
Een interessante suggestie, Jan Willem. Het probleem is alleen dat een taalvernieuwing alleen wortel schiet als ze breed gedragen wordt. Of misschien moet je dat omkeren: pas als een verandering in taalgebruik breed geaccepteerd en gebruikt wordt, geldt het als een blijvende taalvernieuwing. Ik vermoed dat xy, yx, hyn en zyx dan nog wel een lange weg te gaan hebben.
Als contrast: in het Engels begint they steeds meer ingeburgerd te raken als nonbinary persoonlijk voornaamwoord. Zozeer zelfs dat het toonaangevende Amerikaanse woordenboek Merriam-Webster afgelopen jaar they uitriep tot hun woord van het jaar voor 2019. Zie: https://www.merriam-webster.com/words-at-play/word-of-the-year/they
Non-binair heeft niks te maken met trans- of cisgender. Non-binair is het tegenovergestelde van binair (alléén man of alléén vrouw). Non-binair is een overkoepelende term voor genders die buiten slechts man óf vrouw vallen (bigender, genderfluid, agender, enz.). Je kan non-binair zijn en je nog steeds thuis voelen in je binaire lichaam. Je kan ook non-binair zijn en je niet thuis voelen in je lichaam: non-binair transgender (een term die later gebruikt wordt). Trouwens, genderqueer is niet het Engelse woord voor non-binair, non-binary is de vertaling. Genderqueer is een apart non-binair gender.
Dank voor je perspectief, Alex. Dit artikel gaat over het gebruik van voornaamwoorden, en het gaat dus te ver om een uitputtende lijst van de verschillende genderidentiteiten te noemen. Toch heb ik op basis van jouw input de tekst iets aangescherpt, dus dank daarvoor!
ge en gij?
Dank voor je bijdrage, ikke. Hierboven noemde Rusty gij ook al, dus je bent niet de enige! Toch blijft het lastig: ge en gij zijn persoonlijke voornaamwoorden in de tweede persoon, net zoals je en jij en u. Maar hij en zij zijn juist in de derde persoon. Ik denk dat het lastig zal zijn om die overstap te maken.
Is xij een optie voor een non-binaire hij/zij ?
Robin zei dat xij wat later komt.
En is xem een optie voor een non-binaire hem/haar:
Teddy vroeg of je xem kunt ophalen.
En xij kan xijn worden voor een non-binaire zijn/haar:
Anne is xijn sleutels kwijtgeraakt.
Een interessante suggestie, Wim! Hoe zie je de uitspraak voor je: “ksij”, “ksem” en “ksijn”? Het lastige blijft dat we van alles kunnen verzinnen in een reageerbuis, maar dat taalvernieuwing pas beklijft als het breed gedragen en toegepast wordt. Denk aan de “paardebloem-uitzondering” bij de Nieuwe Spelling van 1995, die in 2005 weer teruggedraaid werd, zodat de “juiste” spelling nu weer paardenbloem is.
[…] als aanvulling op ‘haar/hem’ en ‘haar/zijn’, namelijk “hen” of “hun”. Taaleidoscoop probeert het voorstel uit, maar de voorgestelde woorden leiden soms tot onduidelijkheid, zoals […]